Nghệ

Còn có tên là uất kim, khoang hoàng, safrandes Indes.

Tên khoa học Curcucuma longa L. (Curcuma domestica Lour.). Thuộc họ gừng Zingiberaceae.

Ta dùng thân rễ cây nghệ còn gọi là khương hoàng (Rhizoma Curcumae longae) và rễ củ gọi là uất kim (Radix Curcumae longae).

Mô tả cây:

Nghệ là một loại cây cỏ cao 0,6-1m. Thân rễ thành củ hình trụ hơi dẹt, khi bẻ hoặc cắt ngang có màu vàng cam sẫm. Lá hình trái xoan thon nhọn ở hai đầu, hai mặt đều nhẵn dài tới 45cm, rộng tới 18cm. Cuống lá có bẹ. Cụm hoa mọc từ giữa các lá lên, thành hình nón thưa, lá bắc hữu thụ khum hình máng rộng, đầu tròn màu xanh lục nhạt, lá bắc bất thụ hẹp hơn, màu hơi tím nhạt. Tràng có phiến, cánh hoa ngoài màu xanh lục vàng nhạt, chia thành ba thùy, thùy trên to hơn, phiến cánh hoa trong cũng chia ba thùy, 2 thùy hai bên đứng và phẳng, thùy dưới hõm thành máng sâu. Quả nang 3 ngăn, mở bằng 3 van.

Phân bổ, thu hái và chế biến:

Được trồng ở khắp nơi trong nước ta để làm gia vị và làm thuốc. Thu hoạch vào mùa thu. Cắt bỏ hết rễ để riêng, thân rễ để riêng. Muốn để lâu phải đồ hoặc hấp trong 6-12 giờ, sau đó đợi ráo nước, đem phơi nắng hoặc sấy khô. Thân rễ gọi là khương hoàng; rễ gọi là uất kim.

Công dụng và liều dùng:

Theo tài liệu cổ: Nghệ vị cay, đắng, tính ôn, vào 2 kinh can và tỳ, nghệ có tác dụng phá ác huyết, huyết tích, kim sang và sinh cơ (lên da) chì huyết. Nhưng nếu âm hư mà không ứ trệ cấm dùng; các bệnh hậu sản mà không phải nhiệt kết ứ cũng không nên dùng; phụ nữ có thai không nên dùng.

Nghệ thường được dùng trong bệnh đau dạ dày, vàng da, phụ nữ sinh nở xong đau bụng. Liều dùng hàng ngày 1-6g dưới hình thức bột hoặc thuốc sắc chia làm 2,3 lần uống trong ngày. Ngoài công dụng trên, nhân dân còn dùng nghệ bôi lên các mụn mới để đỡ sẹo, nhuộm vàng bột cary, nhuộm len, nhuộm tơ, nhuộm da.

Đơn thuốc có nghệ:

1. Chữa thổ huyết máu cam: Nghệ tán nhỏ, ngày uống 4-6g chiêu bằng nước.

2. Bài thuốc kinh nghiệm chữa điên cuồng (kinh nghiệm phương-Bản thảo cương mục): Nghệ 250g, phèn chua 100g, tán nhỉ hòa nước cháo viên thành viên bằng hạt ngô. Ngày uống 50 viên. Uống hết 2 đơn này thì khỏi.

3. Đơn thuốc cao dán nhọt (kinh nghiệm của Ngô Tất Tố): Củ ráy (80g), nghệ 60g, nhựa thông (40g), sáp ong (40g), dầu vừng (80g). Củ ráy gọt sạch vỏ cùng giã với nghệ cho thật nhỏ, cho vào nấu nhừ với nhựa thông, dầu vừng, sáp ong. Lọc để nguội, phết lên giấy bản dán vào mụn nhọt.

Nguồn: Theo Cây thuốc và vị thuốc Việt Nam (2004)