Sòi

Còn gọi là ô cửu, ô thụ quả, ô du, thác tử thụ, mộc tử thụ, cửu tử thụ.

Tên khoa học Sapium sebiferum (L.), Roxb.(Croton sebiferum L. Stillingia sebifera Michx.). Thuộc họ Thầu dầu Euphorbiaceae.

Cây sòi cho các vị thuốc sau đây:

1. Vỏ rề-ô cửa căn bì (Radix Sapii) là vỏ rễ phơi hay sấy khô của cây sòi. Có khi người ta dùng cả vỏ thân, nhưng hay dùng vỏ rễ hơn.

2. Dầu hạt sòi – cửu chi hay ô cửu chi hay bì du (Oleum Sapii) là hỗn hợp chấp sáp bọc lớp ngoài của hạt và dầu ép từ hạt sòi. Tên gọi là ô cửu vì quạ (ô) thích ăn hạt cây này.

Mô tả cây:

Sòi là một cây nhỡ, cao chừng 4-6m sống lâu năm, thân cây màu xám, lá mọc so le, sớm rụng, cuống dàu 3-7cm, phiến lá hơi hình quả trám dài, rộng 3-9cm, đầu lá nhọn dài, hai mặt đều màu xanh, bóng không có lông, mép nguyên, khi còn non thì mềm và mỏng. Hoa mọc thành bông dài 5-10cm ở kẽ lá hay đầu cành, đơn tính, hoa đực chiếm phần trên của bông, về sau ở phía dưới bông mới xuất hiện 1-4 hoa cái. Cánh màu trắng vàng hay vàng. Quả hình cầu, đường kính chừng 12mm, khi chín có màu đen tía, 3 ngăn, mỗi ngăn có một hạt hình trứng, trên mặt có đường rãnh dọc; trong hạt có dầu, ngoài hạt có một lớp sáp trắng gọi là bơ sòi hay mỡ thảo mộc. Mùa hoa: tháng 3-4, mùa quả: tháng 9.

Phân bổ thu hái và chế biến:

Cây sòi mọc hoang ở khắp nơi trong nước ta, nhưng tại miền Bắc và miền Trung, nhân dân thường trồng để lấy lá nhuộm lụa hay sa tanh màu đen.

Muốn lấy hạt người ta hái vào mùa thu, cuối thu. Quả hái về phơi khô, đập lấy hạt; hạt nmafy đặt trên một cái chõ có lỗ nhỏ đun nóng lên thì lớp sáp bọc ngoài hạt đã chảy rồi, đem giã nhỏ hạt còn lại và ép thì sẽ được thứ dầu lỏng. Nếu hạt lấy được đem giã nhỏ rồi ép ngay thì sẽ được bốn lớp sáp ở ngoài vỏ hạt và dầu lỏng của nhân.

Công dụng và liều dùng:

Sáp của hạt sài có thể thay bơ ca cao để chế thuốc đạn (suppositoire), chế xà phòng, trộn với sáp ong làm nến, bôi tóc và chữa một số bệnh ngoài da. Muốn dùng thay bơ ca cao chế thuốc đạn, sáp sòi cần được trộn với 30-50% dầu lạc để hạ độ chảy từ 58oC xuống khoảng 40-42oC.

Vỏ rễ cây sòi là một vị thuốc dùng trong nhân dân để chữa các bệnh bạo thủy, chưng kết, tích tụ, thủy chũng (với những triệu chứng biểu hiện như sau: bụng đầy trướng, đại tiểu tuện đều khó khăn, có trướng nước ở vùng cạnh sườn).

Năm 1957 (Trung dược thông báo, 5-1957) đã chứng minh được võ rễ sòi có tác dụng chữa bệnh hấp trùng (Schistosomiasis) gây ra lá lách và gan sừng to, bụng trướng nước thiếu máu trầm trọng và bệnh viêm gan có tính chất truyền nhiễm (Phúc Kiến trung y dược số 8-1959) với những triệu chứng nước tiểu sánh, ít, đại tiện không thông, hoàng đản, sườn bên phải sưng đau, ăn uống kém ngon, sốt…

Đào lấy rễ (có thể dùng vỏ thân, nhưng tác dụng kém hơn) loại bỏ lõi và lớp vỏ đen nâu bên ngoài chỉ lấy lớp vỏ lụa, có thể dùng tươi hay phơi khô tán nhỏ.

Liều lượng trung bình: Người lớn ngày uống 10-12g dưới dạng bột (có thể dùng tới 50-60g), trẻ con dùng trung bình 5-10g (có thể dùng tới 20-25g). Thường dùng từ 7-10 ngày đã thấy kết quả.

Nếu dùng vỏ lụa tươi thì sắc với nước mà uống. Liều vỏ tươi gấp 3 liều vỏ khô hay bột vỏ khô.

Ngoài những công dụng trên, lá và rễ sòi còn được dùng chữa rắn độc cắn: lá hay vỏ rễ tươi giã lấy nước uống, bã đắp lên vết rắn cắn.

Đơn thuốc có dầu sòi và vỏ sòi dùng trong nhân dân:

1. Đơn thuốc chữa mụn nhọt mẩn ngứa, nước vàng chảy đến đâu là mụn mọc đến đấy: Dầu hạt sòi (cả lớp sáp và nhân) 100g, nước 100g, hồng đơn 50g. Đun dầu và nước cho nóng rồi thêm hồng đơn vào; khuấy đều, đun sôi nước, hễ nước bốc đi lại thêm vào cho đén khi hồng đơn mất màu, dùng cao này bôi lên mụn nhọt, mạch lươn trên đầu.

2. Thuốc viện chữa bệnh thủy chũng, bụng trướng to, ăn uống kém ngon: vỏ rễ cây sòi chỉ lấy lớp vỏ lụa phơi khô tán nhỏ, dùng nước cơm mà viên bằng hạt đậu xanh hoặc dùng táo đen Trung Quốc (một phần táo đen nấu với 6 phần nước cho đến khi được một thứ nước hồ nhão, thì đem rây để loại bỏ bột), trộn với bột vỏ rễ mà viện gọi là ô táo hoàn. Tìu theo bệnh nặng nhẹ dùng mỗi ngoài 10-20g viên thuốc nói trên. Có thể tăng hơn, dùng nước cơm hay nước cháo mà chiêu thuốc.

Nguồn: Theo Cây thuốc và vị thuốc Việt Nam (2004)